Winterkamperen: zo blijft het leuk

‘Jij houd van kou,’ zeggen mensen als ik bij -20 buiten slaap. Ze denken dat ik een uitzonderlijke warmtehuishouding heb of dat ik in ijsbaden train. Het tegenovergestelde is waar. Ik heb het altijd koud, ook in de zomer. Maar ik vind winterlandschappen en het hoge noorden te mooi om thuis te blijven. Pas sinds ik weet hoe winterkamperen moet, kan ik er ook van genieten.

Je hoeft geen superheld te zijn om in de winter naar buiten te gaan. Je moet alleen de juiste spullen hebben en die op de juiste manier gebruiken. In eerste instantie haalde ik spullen bij de legerdump, daarna verzamelde ik in de loop van de tijd een lichtgewicht winterkampeeruitrusting.

Hier moet je rekening mee houden onder het vriespunt:

Warm en droog blijven zijn geen luxe maar noodzaak;
De meeste mensen eten en/of drinken te weinig in de kou;
Water bevriest; je moet sneeuw smelten of een wak hakken;
Spiritus- en gasbranders zijn minder efficiënt of werken niet meer;
Elektronica kan plotseling uitvallen.

Warm blijven

Het geheim van warm blijven is dons. De lucht tussen de veren zorgt voor goede isolatie. Het is licht en je kunt het klein samendrukken, wat welkom is in een vaak zware en volle winterrugzak. Hoe hoger het vulgewicht (de cuin-waarde), hoe warmer (maar ook zwaarder en volumineuzer) het is.

Naast dons zijn ook wol en fleece comfortabel en warm. Katoen is niet ideaal, dat blijft lang vochtig waardoor je afkoelt.

Wie geen dierlijke producten wil gebruiken, kiest meestal voor fleece of synthetische dons, een soort namaakdons met vergelijkbare eigenschappen. Er zijn ook verschillende merken die kleding van gerecycled fleece maken. Bij het wassen van fleece komen microplastics in het milieu. Om die reden kiezen anderen juist wel voor dierlijke producten. Let bij dons in ieder geval op de Responsible Down Standard (RDS), een keurmerk voor diervriendelijk productie.

Er zijn drie donzen dingen die ik vrijwel altijd bij me heb: (1) een donzen slaapzak, (2) een donsjas en (3) met dons gevoerde wanten.

Vuur

Vertrouw er niet teveel op dat een vuur je warm gaat houden. Investeer eerst in goede spullen en pas dan in de kunst van het vuur maken. Op veel plekken mag of kun je geen vuur maken. En als het extreem koud is of hard waait geeft een vuur soms te weinig warmte.

Droog blijven

Wie nat is, koelt snel af. Zorg daarom in de winter altijd voor goede regenkleding. Denk niet alleen aan een waterdichte jas en broek maar ook aan overhandschoenen en waterdichte schoenen/overschoenen/gamaschen. Sommige mensen dragen graag waterdichte sokken (Sealskinz), ik vind ze zelf wat hard en oncomfortabel zitten. Waterdichte kleding is ook een goede windbreker. Zorg dat je niet te warm wordt en gaat zweten. Dus…

Kleding in lagen

Draag kleding in lagen die je aan en uit kunt doen afhankelijk van het weer en je mate van inspanning. Ik dacht eerst dat dit een marketingtruc was van outdoorwinkels. Want meer lagen is meer verkoop. Maar nee, het werk echt.

Hieronder de kleding die ik per laag gebruik:

Laag 1: THERMO
- Thermolegging
- Thermoshirt merinowol
- Wollen sokken
- Dunne muts en handschoenen merinowol
Laag 2: BOVENLAAG
- Dunne fleecetrui met kraag of dikke wollen trui (Patagonia gerecycled fleece of Fjällräven wol)
- Wandelbroek (Fjällraven Karla of Patagonia Caliza Rock)
- Fietsbroek
Laag 3: EXTRA WARMTE
- Donsjas
- Donswanten
- Extra dikke sokken, muts, handschoenen en buff
Laag 4: WIND/WATERDICHTE SHELL
- Waterdichte jas en regenbroek
- Wandelschoenen
- Fietsschoenen
- Waterdichte overhandschoenen/gamaschen

Laag 1 – thermo
Laag 2 – bovenlaag
Laag 3 – extra warmte
Laag 4 – shell

Zorg ervoor dat de lagen niet te strak over elkaar zitten – de lucht tussen de kledinglagen zorgt voor isolatie, dus warmte. Vergeet niet om ook je handen en voeten in meerdere lagen te verpakken. Ik gebruik dunne onderhandschoenen en sokken van merinowol waar nog een dikkere laag overheen kan (zoals werkhandschoenen, donswanten of waterdichte overhandschoenen).

Je ski-jas kun je meestal thuislaten. Winterjassen zijn gemaakt om redelijk passief in te zijn, zoals een ritje met de auto of een wandeling door de stad. Ik neem die alleen mee als ik veel stil zit (ijsvissen, fotograferen) of als het extreem koud is (minimaal -10). Een waterdichte jas plus donsjas is ook een winterjas, maar dan flexibeler.

Slapen

Voor warm slapen is meer nodig dan een warme slaapzak. De meeste slaapmaten zijn niet geschikt voor kamperen onder het vriespunt, je voelt de kou er vanaf de grond doorheen trekken. Let op de R-waarde, een maat voor isolatie. Wintermatten hebben meestal een R > 4,5.

De simpelste en goedkoopste oplossing is om een dun schuimmatje mee te nemen (Therm-a-rest Z-lite, Exped Flexmat, Forclaz Trek 100) en die als extra isolatie onder je gewone slaapmat te leggen. Er zijn ook lichtgewicht winterslaapmatten, sommige gevuld met dons, maar die zijn duur en relatief groot waardoor je ze vaak thuislaat.

Ik slaap zelf op een Therm-a-Rest NeoAir die een R-waarde van 4,2 heeft – net geen wintermat, wel lekker klein en slapen was te doen bij -20, al was dat niet heel comfortabel.

Het maakt ook uit hoe je je slaapzak gebruikt. Op goede (winter)slaapzakken zitten allerlei trekkoorden rond de nek en capuchon om koude lucht buiten en warme lucht binnen te houden. Het idee is dat je warm de slaapzak in gaat en die warme lucht vasthoudt, net zoals een goed geïsoleerd huis warmte vasthoudt. Snoer jezelf lekker in, dat kan zo tien graden schelen.

Hetzelfde doe ik met mijn thermo-lakenzak. Als een fabrikant van lakenzakken claimt dat deze +15 graden aan je slaapzak toevoegt (dat doen ze echt) bedoelt hij niet dat de stof een soort magische kachel is, maar dat je die goed dicht kunt snoeren en zo koudelekken tegengaat.

Niet doen: flessen met heet water in je slaapzak leggen. I’ve been there, ze gaan áltijd lekken en als het echt koud is, wordt dat gevaarlijk. Ook chemische hand- en voetwarmers kun je thuislaten. Een kruik neem ik ook niet mee. Het is gewoon allemaal niet zo nodig als je de juiste spullen hebt.

Wel doen: je kleding in het voeteneind van je slaapzak proppen. Zo hoef je de volgende ochtend geen bevroren kleding aan.

Tent, bivakzak, sneeuwhol

In een tent slapen is warmer dan in een bivakzak, maar een bivakzak is veelzijdiger. Je kunt hem gebruiken om je slaapzak te beschermen in de sneeuw en als je met een groep reist is het vaak verplicht er een bij je te hebben voor noodgevallen.

Als het extreem koud is, kun je een sneeuwhol (quinzhee) bouwen. Dat kost veel tijd en je hebt er diepe poedersneeuw voor nodig, dus het werkt alleen als je meerdere dagen op een plek blijft. In het sneeuwhol wordt het niet kouder dan -4 graden en is het windstil waardoor je veilig en comfortabel kunt slapen.

Ben je onderweg, dan kun je een koudegreppel in de sneeuw graven. Kou verzamelt zich in laagtes, daarboven is het warmer. Vermijd in heuvelachtig terrein om die reden ook (koude en mistige) dalen en slaap wat hoger op de helling.

Eten om warm te blijven

Om warm te blijven moet je iets verbranden. Een vuur is lekker, maar meestal moet je zelf warmte genereren. Je moet dus veel eten. Dat valt in de kou niet mee omdat je weinig zin hebt om stil te staan en eten te pakken of klaar te maken. Ook zijn brood en snacks vaak bevroren waardoor je maar kleine beetjes eet.

Stop Snickers in je broekzak. Veel calorieën, weinig gewicht. Eet ze desnoods om vier uur ‘s ochtends op, vaak word je dan wakker omdat dat het koudste moment van de dag is. Nee, het is niet supergezond, maar voor een paar dagen geeft dat niks. Compenseer met een stevige, warme avondmaaltijd.

Het grote voordeel van vorst is dat alles vers blijft, net als het eten thuis in de vriezer.

Drinkwater

In de kou heb je vaak niet door dat je ook te weinig drinkt. Begin de dag met een halve liter warm water of thee en zorg ervoor dat aan het einde van de dag in ieder geval twee thermosflessen leeg zijn. Als je urine geel/oranje is in plaats van lichtgeel/kleurloos (in de sneeuw goed te zien) weet je dat je meer moet drinken.

In Zweden wandelde ik rond het vriespunt. Er lag nog geen sneeuw en op sommige plekken waren beken en stroompjes al bevroren. Het was lastig om water te vinden. Toen ik een paar weken later met een groep reisde, gebruikten we een bijl om een wak te maken aan de rand van grote meren.

Wanneer er sneeuw ligt, is het makkelijker. Sneeuw smelten doe je in kleine beetjes, als de eerste laag ontdooit is, voeg je een paar nieuwe handen sneeuw aan het water toe. Als je een pan vol sneeuw propt en aansteekt, zal door de isolerende werking van de sneeuw de onderkant van je pan droogkoken.

Water in een gewone drinkfles bevriest snel. Je kunt de fles met de dop omlaag dragen. Water bevriest van boven naar beneden, en zo blijft de drinkopening ijsvrij. Maar echt, de hele dag koud water drinken is afzien en je zult waarschijnlijk te weinig drinken.

Thermosflessen zijn vrij zwaar maar ik heb een oplossing gevonden. Hier wat onbedoelde en onbetaalde reclame. Ik heb lang gezocht naar een grote en lichte thermosfles en dit was een van de beste aankopen ooit: de Thermos Ultimate 900 ml. Deze weegt maar 400 gram (250 gram lichter dan een goedkope thermosfles van Decathlon), blijft 24 uur warm en heeft een schenkdop die je met wanten gemakkelijk open maakt.

Ik vul ‘s avonds vast een thermosfles. Met die 24-uur warm flessen heb je de volgende ochtend direct warm water.

Brandstof

Water smelten, koken en eten klaarmaken kost veel brandstof. Gas en spiritus zijn onder het vriespunt niet betrouwbaar. Veel winterkampeerders nemen daarom een benzinebrander mee. Voor wie, zoals ik, een benzinebrander gedoe vindt of er geen heeft, is wintergas een oplossing. In Noorwegen werkte dit bij -15 graden nog prima.

Ik kook op een geïntegreerd systeem van pan, brander en windscherm (MSR Reactor, Jetboil, Primus Lite). Op die manier kun je snel een liter water koken zonder veel brandstof te verstoken.

Elektronica

Elektronica en kou gaan niet goed samen. Op een telefoon navigeren kan gevaarlijk zijn als die plotseling uitvalt. Ik herinner me nog een wintertocht met een vriend die steeds zijn telefoon in zijn onderbroek moest stoppen om hem weer aan de praat te krijgen. Gelukkig was dat in Nederland en konden we niet echt verdwalen.

Op mijn wintertocht in Finland gebruikte ik een rugged phone. Die bleef het tot -25 graden probleemloos doen. Als back-up had ik een Garmin GPS, kaart en kompas, en voor noodgevallen een SPOT Gen3. Vroeger vond ik het logisch om een beetje te overdrijven met veiligheidsmaatregelen, nu merk ik dat ook ik elektronisch lui word omdat ik gewend ben dat de telefoon het altijd doet.

In Noorwegen stonden we plotseling in een white-out en navigeerden we alleen op de (niet zo koudebestendige) I-phone van Erik. Ik had de kaarten van die specifieke omgeving niet gedownload en we hadden pas de avond voor vertrek ‘even’ opgezocht hoe je ook alweer een kompaskoers loopt.

Op het programma voor 2022 staat daarom: met overtuiging kaart en kompas leren lezen.

Fietsen

Op de fiets is het lastiger om jezelf warm te houden. Serieuze fietsers vinden dit raar, maar ik rijd in de winter op geïsoleerde wandelschoenen. Ook heb ik drie paar handschoenen, dunne merino’s, dikke waterdichte overhandschoenen en met dons gevoerde wanten. Zo kan ik wisselen afhankelijk van het weer en hoe warm ik mezelf gefietst heb. Als het echt koud is, fiets ik ook in een dikke wollen trui.

Nog wat dingen om rekening mee te houden:

In de sneeuw heb je meer grip als je wat lucht uit je banden laat;
Je derailleur en ketting kunnen ‘s nachts vastvriezen, vooral als het gesneeuwd heeft. Met een beetje beweging gaan ze vaak vanzelf weer lopen;
Snack pouches zijn de ideale plek voor thermosflessen.

De grootste fietsuitdaging die ik ooit in de kou heb meegemaakt, was een lekke band verwisselen. Is me niet gelukt. Stijf bevroren vingers.

Hoe ga je om met regen?

De allermoeilijkste winterse omstandigheid is niet -20, maar regen nét boven het vriespunt. Als dons nat wordt, isoleert het niet meer. Draag in de regen daarom altijd wol of fleece. Ik heb bij dit soort weer een dunne wol- of fleecetrui onder mijn regenjas.

Zorg ervoor dat je goede regenkleding hebt, waterdichte zakken en tassen en een set droge kleding voor in de tent. Zolang je beweegt, blijf je warm.

En verder

Bij strenge vorst bevriest je adem rond je gezicht en plakken je wimpers aan elkaar. Gebruik vaseline of andere vettige crème om je huid te beschermen tegen bevriezen;
In diepe sneeuw kun je niet lopen. Op verschillende plekken in binnen- en buitenland kun je sneeuwschoenen (een soort rackets) huren om in de sneeuw te wandelen;
Neem in de sneeuw ook wandelstokken (met sneeuwringen) mee voor balans en om te voelen wat er onder de sneeuw ligt;
Heb je het koud? Ga naar een berghut met sauna (succes gegarandeerd);
Sneeuw is het beste outdoor-toiletpapier dat je ooit zult vinden;
Voor vrouwen: tampons inbrengen met bevroren vingers is een uitdaging. Zorg dat je handen warm zijn.

Extreem?

Meestal zijn de omstandigheden niet zo extreem, vooral in Nederland niet.

Eigenlijk is dit het enige dat je hoeft te onthouden: hoe goed je ook voorbereid bent, het wordt koud, soms nat en oncomfortabel. Maar als je tent droog is en je een goede slaapzak hebt, zul je het altijd en overal weer comfortabel warm krijgen.

Mijn winteruitrusting